Abbildungen der Seite
PDF
EPUB

Le manuscrit de Tours nous apprend que cet ouvrage avait été composé en 1086 (fo 49): « Corsica. Cronica (Coronica Cod.), id est narratio de serie temporum, ut puta cum dicitur: ab Adam facto usque ad diluvium anni duo milia ducenti quadraginta duo... A Christo nato usque ad annum quo artem lectoriam scribimus anni M. octoginta VI (VII Cod.). Anno ab incarnato Christo DCCCXIIII obiit (répété Cod.) Carlemannus; inde usque ad nos, Christi anno MLXXXVI anni CCLXXII... Anno Christi DCVII obiit Ocin diaconus, quem Sarraceni Maumitum vocant, qui ab Osio papa ad Hispanias missus, legationis (legatione Cod.) officio (officii Cod.) fungens, sed deceptus, decepit. Anni quadringenti septuaginta octo. Falluntur enim qui Nicholaum unum de septem primis putant. Inde usque ad nos, anno Christi MLXXXVI, anni CCCCLXXVIIII. »

Dans son traité, qui est mêlé de prose et de vers, Aimericus nous apprend qu'il était né à la Gastine (1), qu'il avait été élevé à Senlis, qu'il composait son ouvrage dans une ville qu'il appelle Felicium Castrum (2), enfin qu'il avait pour évêque et pour patron Adhémar, sans doute l'évêque qui occupa le siége d'Angoulême de f076 à 1101 (3) (Gallia christiana II, 994).

(1) Aimericus (fo 55) range Turonus, Sanctonus, Pictonus, Clissonus parmi les noms qui ont la pénultième en on brève. Il est donc naturel, comme M. L. Delisle me l'a fait remarquer, de chercher du côté de Saintes et d'Angoulême les autres localités dont il parle. Or, l'on trouve la Gatine dans la commune de Boisredon (CharenteInférieure), le Gatineau dans les communes de Ronsenac et Rougnac (Charente), les Gatineaux dans les communes de Pranzac et de SaintGermain-de-Montbron (Charente).

(2) On trouve S. Felix dans le canton de Brossac (Charente), dans le canton de Soulay (Charente-Inférieure), et Félix dans la commune de Médillac (Charente).

(3) Il est peu probable qu'il s'agisse de l'évêque du Puy qui était contemporain. Aimericus semble dire qu'Adhémar était né à Felicium (voir plus bas); et d'ailleurs, nous avons vu qu'il était lui-même du côté d'Angoulême.

Fol. 39 vo. Canto philosophico me carmine nunc et aprico
Gastinie natum, Silnectis (4) vero paratum.
Aimericus metricus, metricorum semper amicus

Silnectis didicit, sicut Clio sua dicit,

Et nunc Felicio stat dictans talia castro.
Hoc habitat modicum rarissimus incola castrum;
Hic nec equis rivus nec fons homini bonus ullus.
Alta quies pacis et plurimus est ibi panis;
Multus inest bachus; semper tamen incola rarus.

Fol. 59. Noster Ademare, noster tu Feliciane (2),

Ingens ipse decus clerilis, Ademare, cétus,
Noster Ademare, doctorque sophistaque (3) magne,
Iudicioque meo nulli cessure propinquo,

Accipe tantillum iam, noster episcope, librum.

L'objet principal du traité d'Aimericus est de donner des préceptes sur la quantité des mots latins pour qu'on puisse les accentuer convenablement dans la lecture, à l'office divin. Les fautes commises en cette occasion donnaient lieu à des scènes scandaleuses (fo 59): « lectorem quoque nostrum ammonemus, instruentes edocemus ut in populo legens aut sociis proloquens aut amicisreferens, si metrum quodlibet forte dicturus (est), non

(1) Cette forme abrégée de Silvanectis se rencontre ailleurs, par exemple dans un manuscrit du XIIe siècle, que m'a signalé M. Léopold Delisle (Bibliothèque impériale, 46704); où on lit (fo 4) en tête d'une pièce de vers : « Silnectis suo Fulcoio. »

(2) Adhémar était sans doute né dans ce Felicium.

(3) Je ne crois pas que ce terme désigne en ce temps un dialecticien. Il paraît désigner un rhéteur dans Richer, III, 48, et dans le catalogue des manuscrits de Bobbio (Muratori, antiquitates Italicae, III, 824); et il avait déjà ce sens dans Juvénal, VII, 467, et AuluGelle, XVII, 5, 3; dans le code Théodosien et dans les autres autcurs cités dans Ducange au mot Sophista. On voit qu'au moyen-âge il signifiait souvent orateur. Le glossaire de Ducange cite ce vers : « egregius doctor magnusque sophista Geraldus. »

scandendo sed enunciando, non scrofæ more gurgitans, non voce asinina extonans, non cachinno strepitans, non voce vocem infugans, sed immorando, deliberando, conexitando, voce libera, voce firma, voce rotunda, quicquid illud, serium aut ludicrum, decentius persequi studeat ammonemus. Monemus quoque ne in conventu ecclesie legentem quempiam quilibet, nec presul, presumat arguere; quod arrogantis et maligni est. Unde et in loco sancto Deus exhonoratur et iratus frater simplex turbatur. In minori vero conventiculo si legens assentiat et amicus summisse corrigat, adprobandum. Quod si de dictionis cuiusquam accentu lector in auditorio (adiutorio Cod.) publico hesitaverit ubi silere aut regredi non liceat, consilium damus utique (utrique Cod.) suspenso eque accentu discurrat, penultimam non morando et finalem tenendo nec elevando. Multi enim, dum in audientiam fallendo sistunt, deterius erubescendo lectionem confundunt. »>

Aimericus ne connaissait pas alors de traité de métrique où la quantité de toutes les syllabes fût enseignée (fo 20): « Ceterum in opere alio, quod de metrica arte faciemus, omnes sillabas sub regulis aliis aliter perstringuere curabimus: quod neminem ante nos usquam aut unquam egisse (credimus). » Il s'est servi d'un poëme sur la quantité des syllabes initiales (1), dont il ne connaissait pas l'auteur (f 57 vo): « Huic operi nostro de primis sillabis inseruimus, de quibus quispiam per versus optime tractaverat. » Mais il dit n'avoir eu aucun secours pour traiter de la quantité des pénultiémes (ibid): « Quod vero de penultimis, ubi ars pene versatur tota, posui, testis est deus quoniam doctorem nullum preter (me) ipsum habui. Sed et haec certissima probatio est, quoniam, si ab alio artem hanc excepissem, non

α

(4) Je ne sais si ce poème est celui qui se trouve dans les manuscrits de la Bibliothèque impériale 544 et 17461 et qui commence par Regula splendescit qua litera prima patescit. » Je n'y retrouve pas la citation que fait Aimericus (fo 47 vo): « Qui........ de primis sillabis versibus exametris tractavit inconsulte produxit (la pénultième de mathesis). Mutua de Grecis est excipienda mathesis. »

tot et tanta tenere cordis memoria potuissem. Nunc vero cum plus quam sexaginta libros legerim, per ipsos exempla dans memoriter cucurrerim,

Auscultatricem non pendeat ullus ad aurem,
Quisquis ad hanc artem curabit vertere lumen.
Non haec spernantur, si vili pelle locantur. »

Il renouvelle la même protestation ailleurs (fo 46), disant qu'il écrit sans livre et de mémoire: « Ego sine libro patrono aliquo, solo corde memoriter ista, ut possum, trahens neque in tabulis etiam perscribens, scribendo dictans et dictando scribens... multa pretereo que ad memoriam non reduco. >>

Il cite parmi ses autorités un poète, jusqu'ici complétement inconnu, Lisorius, dont le manuscrit de Tours fournit d'autres fragments à ajouter à ceux que j'ai déjà rassemblés (Notices et extraits, XXII, 2, 435, no 6) fo 44 vo: Lisorius in Cornicio: Candacis Ethiope ditant aeraria parvos... Lisorius: nec fastus Arsacis horret. Idem: Rasacis eloquium compti non extimet unus. » Fo 47 vo. << Lisorius: conspicue, mathesi, reserasti plurima ludens. » Fo 54 v°. « Lisorius: herba pascibili locus is vestitur et omnium est oculo gratus. » Il attribue à Horace une pièce intitulée Orestes, f 45: « Mulier, mulieris (avec la · pénultième brève). Dicit tamen Horatius in fabula Horestis : sive virum soboles sive es mulieris origo (1). » Il cite l'ecloga de Theodulus, f 44: « Theodolus: vestigat primus Grecorum gramata Cadmus. » On n'avait pas au reste alors des idées bien nettes sur le mérite relatif des auteurs anciens; car dans une des nombreuses digressions dont Aimericus a semé son traité, il range Cicéron parmi les auteurs de second ordre. Je donne ici le texte entier, qui est curieux à plus d'un titre (fo 58) :

(4) Ce vers ne se retrouve pas dans le poëme anonyme en vers hexamètres qui est ainsi intitulé: Anonymi Orestis tragoedia emendatiorem edidit J. Maehly (Lipsiæ, 1866). On trouve la même quantité au vers 660 du poëme << nec labor ullus erit mulierem sternere turpem. Cf. Maehly, Præfatio, XXXVI et XXXVII.

« Et super omnia hoc notandum, quoniam, sicut genera metallorum quatuor illa, aurum, argentum, stagnum, plumbum, sic et genera scripturarum quatuor ista, autentica, agiographa, communia, apocrifa. Libri autentici, quos canonicos id est regulares vocamus, quos non humano sensu, sed dei spiritu editos scimus ad illuminandum genus humanum, - sunt itaque in illo primo genere libri isti, quibus sicut proprio ori dei credimus Libri Moysi V, libri Regum IIII, libri Salomonis III, libri Paralipomenon II, liber Josue, liber Iudicum, liber Job, liber Psalmorum, liber Isaye, liber Jeremie, liber Esechiel, liber XII minorum prophetarum unus (quia quisque paucissima scripsit, et ideo per immixtionem computatur liber unus), libri IV Evangeliorum, liber Actuum apostolorum, liber unus, XIII epistole Pauli (nam illa que est ad Hebreos non est in canone, id est in aureo genere, quod supremum est, sicut nec Danielis liber nec liber Sapientie. Hi enim sunt in secundo genere argenteo, sed cur isti non sint in primo genere aureo longum esset disserere et mirabile), septem epistole, Jacobi una, Johannis tres, Petri duæ, Judæ una, quas et canonicas vocant, liber unus, liber Apocalipsis. Hi libri XXX sunt in aureo genere primo. Et isti in argenteo liber Danielis prophete, liber Sapientie, liber Ecclesiasticus, liber Hester, liber Tobi, liber Judit, libri Machabeorum duo, epistola ad Hebreos. Liber epistolarum Cipriani Martiris, libri Ambrosii, Jeronimi, Hilarii, Augustini, Gregorii, canones quatuor conciliorum principalium, ceteri canones ceterorum conciliorum et omnes ceteri qui stant libri in stagneo genere sunt communes, ut Beda, Sedulius, Prudentius, Arator et ceteri expositores. Passiones martirum, sanctorum et vitæ, quorum ignorantur scriptores et in quibus magis fabule quam veritas mera et magis adulatio quam vera rei expressio, et libri Origenis et caetera repudianda; in quarto genere plumbeo inter apocrifos numeramus. Passio Andreæ, 'Laurentii, Sixti, Ipoliti, Mauricii, Agnetis, Agate, Lucie, Ceciliae, Vincentii, et vite sanctorum quas Jeronimus (et) Gregorius scripserunt, et regula Basilii et Benedicti, et libri Prosperi, viri sanctissimi, et exorcismus aquæ et baptismi, omnia haec in

« ZurückWeiter »