quam veluti ad asylum omnium infestissimi profugium invenerunt. Haec eadem, regno occupato supremi ecclesiae capitis locum in omni Anglia eiusque praecipuam auctoritatem atque iurisdictionem monstruose sibi usurpans, regnum ipsum iam tum ad fidem catholicam et bonam frugem reductum rursum in mis erum exitium revocavit.

5

2. Usu namque verae religionis, quam ab illius desertore Henrico VIII. olim eversam, clarae memoriae Maria regina legitima huius sedis praesidio reparaverat, potenti manu inhibito secutisque et amplexis haereticorum erroribus, regium consilium ex Anglica nobilitate confectum diremit illudque obscuris hominibus haereticis complevit, catholicae fidei cultores oppressit, improbos concionatores ac impietatum administros reposuit; 10 missae sacrificium, preces, ieiunia, ciborum delectum, coelibatum ritusque catholicos abolevit; libros manifestam haeresim continentes toto regno proponi; impia mysteria et instituta ad Calvini praescriptum a se suscepta et observata, etiam a subditis servari mandavit; episcopos, ecclesiarum rectores et alios sacerdotes catholicos suis ecclesiis et beneficiis eiicere, ac de illis et aliis rebus ecclesiasticis in haereticos homines disponere; 15 deque ecclesiae causis decernere ausa praelatis, clero et populo, ne Romanam ecclesiam agnoscerent neve eius praeceptis sanctionibusque canonicis obtemperarent, interdixit; plerosque in nefarias leges suas venire et Romani pontificis auctoritatem atque obedientiam abiurare seque solam in temporalibus et spiritualibus dominam agnoscere iureiurando coegit; poenas et supplicia in eos, qui dicto non essent audientes, imposuit easdemque 20 ab iis qui in unitate fidei et praedicta obedientia perseverarunt exegit; catholicos antistites et ecclesiarum rectores in vincula coniecit, ubi multi, diuturno languore et tristitia confecti, extremum vitae diem misere finiverunt. Quae omnia cum apud omnes nationes perspicua et notoria sint, et gravissimo quamplurimorum testimonio ita comprobata, ut nullus omnino locus excusationi, defensioni aut tergiversationi relinquatur.

25

3. Nos multiplicantibus aliis atque aliis super alias impietatibus et facinoribus et praeterea fidelium persecutione religionisque afflictione, impulsu et opera dictae Elisabeth quotidie magis ingravescente; quoniam illius animum ita obfirmatum atque induratum intelligimus, ut non modo pias catholicorum principum de sanitate et conversione preces monitionesque contempserit, sed ne huius quidem sedis ad ipsam hac de causa nuntios in 30 Anglia traiicere permiserit, ad arma iustitiae contra eam de necessitate conversi, dolorem lenire non possumus quod adducamur in unam animadvertere, cuius maiores de re publica christiana tantopere meruere. Illius itaque auctoritate suffulti, qui nos in hoc supremo iustitiae throno, licet tanto oneri impares, voluit collocare, de apostolicae potestatis plenitudine, declaramus praedictam Elisabeth haereticam et haeretico- 35 rum fautricem eique adhaerentes in praedictis anathematis sententiam incurrisse esse que a Christi corporis unitate praecisos. 4. Quin etiam ipsam praetenso regni praedicti iure necnon omni et quocunque dominio, dignitate priv ilegioque privatam. 5. Et item proceres, subditos et populos 40 dicti regni ac caeteros omnes, qui illi quomodocunque iuraverunt, a iuramento huiusmodi ac omni prorsus dominii, fidelitatis et obsequii debito perpetuo absolutos, prout nos illos praesentium auctoritate absolvimus; et privamus eandem Elisabeth praetenso iure regni aliisque omnibus supradictis; p r a ecipimusque et interdicimus universis et singulis proceri- 45 bus, subditis, populis et aliis praedictis, ne illi eiusve

monitis, mandatis et legibus audeant obedire. Qui secus egerint eos simili anathematis sententia innodamus.

407. 3. Verbot von Wiedertaufen.

Dekret von 1570: Joa de Lugo S. J., Responsorum moralium libri VI, Lugd 1660, I 1 dub. 2, S. 3.— 5 RSTEHFEN, D. Wiedertaufe in Theorie u. Praxis d. röm. Kirche seit d. trident. Konzil, Marb 08, 10. Calvinistas non errare in forma baptismi, sed in effectu: baptizati ergo a Calvinistis non rebaptizandi, ut alias censuit congregatio.

Papst Gregor XIII. (1572-1585).

408. 1. Die Verbesserung des julianischen Kalenders (1582).

10 Bulle,,Inter gravissimas“, 24. Febr. 1582: BR VIII 386 ff. — FKALTENBRUNNER, Vorgeschichte d. Greg. Kal.reform, W 76; DERS., D. Polemik üb. d. Greg. Kal.reform, W 78; CBERTHEAU, RE XXI 914 ff.

§ 15. Pro data autem nobis a domino auctoritate hortamur et rogamus carissimum in Christo filium nostrum Rodulphum Romanorum regem illustrem, iu imperatorem 15 electum, ceterosque reges, principes ac respublicas, iisdemque mandamus ut quo studio illi a nobis contenderunt, ut hoc tam praeclarum opus perficeremus, eodem, immo etiam maiore, ad conservandam in celebrandis festivitatibus inter christianas nationes concordiam, nostrum hoc kalendarium et ipsi suscipiant, et a cunctis sibi subiectis populis religiose suscipiendum inviolateque observandum curent.

20

409. 2. Der Papst kann nicht wie ein Doctor privatus irren (1584). Gregor XIII.,,Ascendente domino“ (Approbation des Jesuitenordens), 25. Mai 1584: BR VIII 461 †. § 18. Quia tamen non defuit temeraria quorundam audacia, qui post declarationem, decretum, praceptum et interdictum nostrum huiusmodi, non solum multa ex praedictis et fortasse alia ad societatis institutum ac vivendi formam spectantia labefactare, sed et ipsa apostolica decreta 25 iac praecepta, publice et ex cathedra, ausu temerario impugnare, mentemque nostram perverse interpretari non erubescunt, disputantes et praedicta in dubium revocantes, omniaque ex aliorum ordinum ommunibus rationibus, formis ac statutis metientes, societatis institutum, peculiares constitutiones ac vim votorum simplicium illius, a sede apostolica in eadem societatis religione probata admissorum, penitus ignorantes, ac nonnulla iure antiquo, quae post illud, successu tempo30 rum, huius sedis auctoritate, approbatione et confirmatione ac peculiaribus privilegiis sancita et roborata esse dignoscuntur, perperam interpretantes, convellere nituntur, quin etiam nos supradicta, motu simili et ex certa scientia, de apostolicae potestatis plenitudine decernentes ac praecipientes, privato sensu loquutos fuisse, ac tamquam privatos doctores errare potuisse1, immo vere et de facto, ob falsam supradictorum informationem, errasse, 35 deoque praeceptum nostrum nullam ad obligandum vim habere.

410. Sixtus V.: Bibelverbot (1590).

Index v. J. 1590: Reusch, Indices 448; DERS., Index I 590.

Regula VII. Biblia sacra aut eorum partes, etiam a catholico viro vulgariter quocunque sermone redditae, sine nova et speciali sedis apostolicae licentia nusquam permittuntur, 40 vulgares vero paraphrases omnino interdicuntur.

1 Innocentius III. Sermo 4 in consecr. pontificis: Potest (pontifex) ab hominibus iudicari vel potius iudicari ostendi, si videlicet e va ne scat in haeresim, quoniam, qui non credit, iam iudicatus est vgl. PHHERGENRÖTHER, Lehrb. d. kath. Kirchenrechts 2, bearb. von JHOLLWECK, Fr 05, 267 Anm. 6.

411. Die angebliche Papstweissagung des hl. Malachias, EB von Armagh1 (1590).

Die,,Prophetia S. Malachiae archiepiscopi de summis pontificibus“ zum ersten Mal in dem,,Lignum vitae" des Benediktiners Arnold von Wion, Venedig 1595, veröffentlicht; entstanden 1590 (HARNACK, ZKG III 319) zur Unterstützung der Wahl des Kardinals Simoncelli oder vielleicht schon 5 in der Mitte des 16. Jahrhunderts: J. Schmidlin, Die Papstweissagung des hl. Malachias, in: Festgabe für HFINKE, Mstr 04, 34 ff.; hier auch Literatur und der Text der Prophetien. 1. Ex castro Tiberis: Cölestin II. (1143-1144). 2. Inimicus expulsus: Lucius II. (1144 bis 1145).—3. Ex magnitudine montis: Eugen III. (1145–1153). — 4. Abbas Suburranus: Anastasius IV. (1153–1154).-5. De rure albo: Hadrian IV. (1154-1159).-6. Ex tetro carcere: Viktor IV. 10 (Gegenpapst 1159–1164). 7. Via Transtiberina: Paschalis III. (Gegenpapst 1164-1168). 8. De Pannonia Tusciae: Calixtus III. (Gegenpapst 1168-1178). 9. Ex ansere custode: Alexander III. (1159–1181). 10. Lux in ostio: Lucius III. (1181–1185). — 11. Sus in cribro: Urban III. (1185–1187). 12. Ensis Laurentii: Gregor VIII. (1187). 13. De schola exiet: Clemens III. (1187-1191). — 14. De rure bovensi: Cölestin III. (1191-1198). — 15. Comes signa- 15 tus: Innocenz III. (1198–1216). — 16. Canonicus ex latere: Honorius III. (1216-1227). — 17. Avis ostiensis: Gregor IX. (1227–1241). · 18. Leo Sabinus: Cölestin IV. (1241). · 19. Comes Laurentius: Innocenz IV. (1243—1254). — 20. Signum ostiense: Alexander IV. (1254-1261). 21. Ierusalem Campaniae: Urban IV. (1261—1264). — 22. Draco depressus: Clemens IV. (1265–1268). 23. Anguinus vir: Gregor X. (1271-1276). 24. Concionator Gallus: Innocenz V. (1276). 20 25. Bonus comes: Hadrian V. (1276). 26. Piscator Thuscus: Johann XXI (1276-1277). 27. Rosa composita: Nikolaus III. (1277–1280). 28. Ex telonio Liliacaei Martini: Martin IV. (1281-1285). 29. Ex rosa leonina: Honorius IV. (1285–1287). — 30. Picus inter escas: Nikolaus IV. (1288-1292). — 31. Ex eremo celsus: Cölestin V. (1294). — 32. Ex undarum benedictione: Bonifaz VIII. (1294—1303). 33. Concionator Patareus: Benedikt XI. (1303–1304). — 34. De 25 fessis Aquitanicis: Clemens V. (1305–1314). — 35. De sutore osseo: Johann XXII. (1316—1334). -36. Corvus schismaticus: Nikolaus V. (Gegenpapst 1328—1330). — 37. Frigidus abbas: Benedikt XII. (1334—1342). — 38. De rosa Athrebatensi: Clemens VI. (1342-1352). 39. De montibus Pammachii: Innocenz VI. (1352-1362). - 40. Gallus vicecomes: Urban V. (1362–1370). 47. Novus de virgine forti: Gregor XI. (1370–1378). - 42. De Cruce apostolica: Clemens VII. (Gegenpapst 30 1378—1394). — 43. Luna Cosmedina: Benedikt XIII. (Gegenpapst 1394—1409). 44. Schisma Barchinonium: Clemens VIII. (Gegenpapst 1424-1429). — 45. De inferno praegnanti: Urban VI. (1378—1389). — 46. Cubus de mixtione: Bonifaz IX. (1389—1404). — 47. De meliore Sydere: Innocenz VII. (1404—1406). — 48. Nauta de Ponte Nigro: Gregor XII. (1406—1415). — 49. Flagellum solis: Alexander V. (Gegenpaps 1409-1410). 50. Cervus Sirenae: Johann XXIII. (Gegenpapst 35 1410—1415). — 51. Corona veli aurei: Martin V. (1417-1431). 52. Lupa coelestina: Eugen IV. (1431-1447). 53. Amator crucis: Felix V. (Gegenpapst 1439—1449). 54. De modicitate lunae: Nikolaus V. (1447-1455). 55. Bos pascens: Kalixt III. (1455-1458). 56. De capra et albergo: Pius II. (1458-1464). 57. De Cervo et leone: Paul II. (1464-1471). 58. Piscator Minorita: Sixtus IV. (1471—1484). 59. Praecursor Siciliae: Innocenz VIII. (1484 40 bis 1492). 60. Bos albanus in portu: Alexander VI. (1492-1503). 61. De parvo homine: Pius III. (1503). 62. Fructus Iovis iuvabit: Julius II. (1503-1513). 63. De craticula Politiana: Leo X. (1513-1521). 64. Leo Florentius: Hadrian VI. (1522-1523). 65. Flos pilaei aegri: Clemens VII. (1523-1534). 66. Hiacynthus medicorum: Paul III. (1534

bis 1549). 67. De corona montana: Julius III. (1550-1555). — 68. Frumentum floccidum: 45 Marcellus II. (1555). 69. De fide Petri: Paul IV. (1555-1559). 70. Esculapii pharmacum: Pius IV. (1559-1565). 71. Angelus nemorosus: Pius V. (1566—1572). — 72. Medium corpus pilarum: Gregor XIII. (1572—1585). 73. Axis in medietate signi: Sixtus V. (1585 bis 1590). — 74. De rore coeli: Urban VII. (1590).—75. Ex antiquitate Urbis: Gregor XIV. (1590–1591). - 76. Pia civitas in bello: Innocenz IX. (1591). — 77. Crux Romulea: Clemens VIII. (1592–1605). 50 - 78. Undosus vir: Leo XI (1605). 79. Gens perversa: Paul V. (1605-1621). — 80. In tribulatione pacis: Gregor XV. (1621–1623). - 81. Lilium et rosa: Urban VIII. (1623—1644). — 82. Iucunditas crucis: Innocenz X. (1644-1655). — 83. Montium custos: Alexander VII. (1655–1667). 84. Sidus olorum: Clemens IX. (1667-1670). 85. De flumine magno: Clemens X. (1670 bis 1676). — 86. Bellua insatiabilis: Innocenz XI. (1676–1689). — 87. Poenitentia gloriosa: Ale- 55 1 gest. 1148.

--

89. Flores

xander VIII. (1689-1691). 88. Rastrum in porta: Innocenz XII. (1691-1700). circumdati: Clemens XI. (1700-1721). 90. De bona religione: Innocenz XIII. (1721-1724). — 92. Columna excelsa: Clemens XI. (1730-1740). 93. Animal rurale: Benedikt XIV. (1740 bis 1758). 94. Rosa Umbriae: Clemens XIII. (1758-1769). 95. Ursus velox: Clemens XIV. 5 (1769-1774). — 96. Peregrinus apostolicus: Pius VI. (1775-1799). — 97. Aquila rapax: Pius VII. (1800-1823). 98. Canis et coluber: Leo XII. (1823-1829). 99. Vir religiosus: Pius VIII. (1829-1830). 100. De balneis Etruriae: Gregor XVI. (1831-1846).

101. Crux de Cruce: 103. Ignis ardens: 106. Pastor angelicus.

Pius IX. (1846-1878). — 102. Lumen in coelo: Leo XIII. (1878-1903).
Pius X. (1903-?). — 104. Religio depopulata. - 105. Fides intrepida.

10 107. Pastor et nauta. 108. Flos florum. 109. De medietate lunae. 111. De gloria olivae.

412.

Die Ausgaben der Vulgata von Sixtus V. und Clemens VIII.

(1591).

Roberti Bellarmini vita: Selbstbiographie d. Cardinals Bellarmin herausg. v. IvDÖLLINGER U. 15 HREUSCH, Bonn 87, 38 cf. 63. Ueber die Ausgaben der Vulgata ib. 111 ff. vgl. Lit. zu Nr. 356. Anno 1591 cum Gregorius XIV. cogitaret, quid agendum esset de bibliis a Sixto V. editis1, in quibus erant permulta perperam mutata, non deerant viri graves, qui censerent ea biblia esse publice prohibenda; sed. N. coram pontifice demonstravit, biblia illa non esse prohibenda, sed esse ita corrigenda, ut salvo honore Sixti V. pontificis biblia 20 illa emendata proderentur, quod fieret si quam celerrime tollerentur, quae male mutata erant, et biblia recuderentur sub nomine eiusdem Sixti et addita praefatione, qua significaretur, in prima editione Sixti prae festinatione irrepsisse aliqua errata vel typographorum vel aliorum. Et sic N. reddidit Sixto pontifici bona pro malis. Sixtus enim propter illam propositionem de dominio papae directo in totum orbem posuit Controversias 2 eius in indice 25 librorum prohibitorum, donec corrigerentur; sed ipso mortuo sacra rituum congregatio iussit deleri ex libro indicis nomen illius. Placuit consilium N. Gregorio pontifici, et iussit, ut congregatio fieret ad recognoscendam celeriter bibliam Sixtinam et revocandam ad ordinariam bibliam, praesertim Lovaniensem. Id factum est Zagarolae in domo Marci Antonii Columnae praesentibus cardinali ipso Columnensi et Alano cardinali Anglo nec 30 non magistro sacri palatii apostolici, ipso N. et aliis tribus vel quatuor, et post obitum Gregorii et Innocentii Clemens VIII. edidit bibliam recognitam sub nomine Sixti cum praefatione, quam idem N. composuit.

Roberti Bellarmini SJ Disputationes de controversiis christianae fidei (1586-1593).

35 Disputationes de controversiis christianae fidei adversus huius temporis haereticos, Köln 1620. B.s. Selbstbiographie vgl. oben Nr. 412; COUDERC, Cardinal Bellarmin, P 93; THIERSCH-HAUCK, RE II 549 ff.; ETIMPE, D. kirchenpolit. Ansichten u. Bestrebungen d. Kard. Bellarmin, Br 04.

413. 1. Tradition.

tom. I. controversia I, De verbo Dei lib. IV. c. 2. Traditionis nomen acco40 modatum est a theologis ad significandum doctrinam non scriptam. . . Vocatur autem doctrina non scripta, non ea, quae nusquam scripta est sed quae non est scripta a primo auctore. Exemplo sit baptismus parvulorum. Parvulos baptizandos vocatur traditio apostolica non scripta, quia non invenitur hoc scriptum in ullo apostolico libro, tametsi scriptum est in libris fere omnium veterum patrum.

1 Biblia s. vulgatae editionis ad concilii Trid. praescriptum emendata et a Sixto V. p. m. recognita. 1590. In der Konstitution,,Aeternus ille" v. 1. März 1589 erklärte Sixtus V. als Nachfolger des Petrus, für dessen Glauben der Herr gebeten habe (Lc 22), diese Angabe als: vera, legitima, authentica et indubitata in omnibus publicis privatisque disputationibus.

2 Disputationes de controversiis fidei cf. Nr. 413.

Divinae dicuntur traditiones, quae acceptae sunt ab ipso Christo apostolos docente et nusquam in divinis literis inveniuntur. Talia sunt ea, quae ad materiam et formam sacramentorum pertinent; pauca enim de his habemus in divinis literis, et tamen certum est, sacramentorum essentiam non potuisse nisi a Christo institui. Propterea enim apostolus I Ko 11 23 loquens de sacramento eucharistiae dicebat: Ego enim accepi a 5 domino, quod et tradidi vobis. - Apostolicae traditiones proprie dicuntur illae, quae ab apostolis institutae sunt, non tamen sine assistentia spiritus sancti et nihilominus non exstant scriptae in eorum epistolis; quale est ieiunium quadragesimae et quatuor temporum et alia multa. - Ecclesiasticae traditiones proprie dicuntur consuetudines quaedam, antiquae vel a praelatis vel a populis inchoatae, quae 10 paulatim tacito consensu populorum vim legis obtinuerunt. Et quidem traditiones divinae eandem vim habent, quam divina praecepta sive divina doctrina scripta in evangeliis. Et similiter apostolicae traditiones non scriptae eandem vim habent, quam apostolicae traditiones scriptae, ut in concilio Trident. sess. IV. asseritur.

414. 2. Der Papst.

III. controversia. De summo pontifice.

lib. I. De Romani pontificis ecclesiastica hierarchia.

15

c. 1. Proponitur quaestio, quodnam sit optimum regimen. 2. Quod monarchia simplex simplici aristocratiae et democratiae praestet. 3. Quod monarchia aristocratiae et democratiae admixta utilior sit in hac vita quam simplex monarchia. 5. De be a tne 20 ecclesiasticum regimen esse monarchicum? 6. Quod ecclesiae gubernatio non sit democratia. 7. Quod non sit ecclesiasticum regimen penes principes saeculares. 8. Quod non sit ecclesiasticum regimen praecipue penes episcopos. 9. Quod regimen ecclesiasticum praecipue monarchicum esse debeat. 10. Probatur Petri monarchia ex loco evangelii Mt 16 (14. Jo 21 17 ff. die 28 Praerogativen des 25 Petrus).

27. De comparatione Petri cum Paulo: Potest responderi, non esse hoc perpetuum, ut in antiquis imaginibus Paulus dexteram partem occupet. Si quidem in iis, quae Romae nunc exstant, ut in quibusdam Paulus cernitur ad dexteram, ita in aliis non paucioribus cernitur ad sinistram, et sicut in diplomatibus Paulus obtinet dexteram 30 ita in numismatibus obtinet sinistram. Et fortasse consulto id veteres observarunt, ut ex duobus summis apostolis modo unum modo alterum anteponerent. Nimirum ut eo modo significarent, hos apostolos vel pares esse inter se vel certe ignorari uter alteri praestet. Nam etsi Petrus maior est potestate, Paulus maior est sapientia. (Die Abbildung des Paulus zur Rechten des Petrus hat u. a. darin seinen Grund:) Plus ipse videtur ecclesiae pro- 35 fuisse quam Petrus. Plures enim ex gentibus ad Christi fidem adduxit; plures provincias summo cum labore peragravit; plura scripta, eaque utilissima nobis reliquit.

lib. II. De summo pontifice.

c. 1. Proponitur quaestio, an s. Petrus Romae fuerit ibidemque existens mortuus sit? 2. Quod Petrus Romae fuerit. 3. S. Petrum Romae mortuum esse. 4. Petrum Romae 40 usque ad mortem episcopum fuisse. 5-11. Argumenta haereticorum. 12. Romanum pontificem Petro succedere in ecclesiastica monarchia.

c. 29. Licet resistere (pontifici) invadenti animas vel turbanti rempublicam et multo magis, si ecclesiam destruere niteretur. Licet, inquam, ei resistere non faciendo quod iubet et impediendo ne exequatur voluntatem 45 suam. Non tamen licet eum iudicare vel punire vel deponere, quod non est nisi superioris.